Europese grondrechten en het Nederlandse bestuursrecht

Woord vooraf / V
Lijst van afkortingen / XI
Lijst van verkort aangehaalde werken / XIII

HOOFDSTUK 1
Inleiding / 1

HOOFDSTUK 2
Het EVRM en het EU-Grondrechtenhandvest en de werking daarvan in het Nederlandse (bestuurs)recht / 3
2.1 Inleiding / 3
2.2 EVRM / 4
2.2.1 Ontstaan en inhoud van het EVRM / 4
2.2.2 Het internationale toezicht op de naleving van het EVRM / 7
2.2.3 De ontwikkeling van het EVRM en de belangrijkste leerstukken die de werking van het verdrag bepalen / 11
2.2.4 De doorwerking van het EVRM in de Nederlandse rechtsorde / 30
2.2.5 De tenuitvoerlegging van Straatsburgse uitspraken in Nederland / 35
2.3 EU-Grondrechtenhandvest / 38
2.3.1 Ontstaan en inhoud van het Handvest / 38
2.3.2 Het Europese toezicht op de naleving van het Handvest / 40
2.3.3 Juridische status van het Handvest / 41
2.3.4 Eisen aan nationale rechtsbescherming / 41
2.3.5 De reikwijdte van de bescherming / 43
2.3.6 Interpretatie van het Handvest / 47
2.3.7 Beperking van de Handvestrechten en toetsing door de (Europese) rechter / 50
2.4 De verhouding tussen EVRM, Handvest en andere grond- en mensenrechtencatalogi / 51
2.4.1 Bezien vanuit het EVRM / 51
2.4.2 Bezien vanuit het Handvest / 51
2.5 Conclusie / 52

HOOFDSTUK 3
Voor het procedurele bestuursrecht relevante rechtsnormen / 57
3.1 Inleiding / 57
3.2 Art. 6 EVRM / 58
3.2.1 Toepassingsbereik / 58
3.2.2 Toegang tot de rechter / 65
3.2.3 Onafhankelijke en onpartijdige rechter / 71
3.2.4 Redelijke termijn / 74
3.2.5 Eerlijk proces / 76
3.2.6 Overige procedurele eisen / 79
3.2.7 Bijzondere eisen in het bestuursstrafrecht en vrijheidsbeneming / 81
3.3 Overige EVRM-bepalingen / 94
3.3.1 Art. 2 EVRM / 95
3.3.2 Art. 3 EVRM / 95
3.3.3 Art. 8 EVRM / 96
3.3.4 Art. 10 EVRM / 97
3.3.5 Art. 14 EVRM en Twaalfde Protocol / 97
3.3.6 Art. 1 Protocol 1 EVRM / 98
3.3.7 Art. 34 EVRM / 99
3.4 Procedurele bepalingen Handvest / 99
3.4.1 Art. 47 Handvest / 99
3.4.2 Art. 41 Handvest / 103
3.4.3 Bijzondere eisen in het bestuursstrafrecht en bij vrijheidsbeneming / 104
3.4.4 Procedurele EVRM-eisen ten aanzien van EU-rechtelijke claims / 107
3.5 Conclusie / 107

HOOFDSTUK 4
Voor het materiële bestuursrecht relevante rechtsnormen / 109
4.1 Inleiding / 109
4.2 Art. 2 EVRM en art. 2 Handvest: recht op leven / 110
4.3 Art. 3 EVRM en art. 4 Handvest: verbod van foltering en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen / 113
4.3.1 Geweld door derden / 114
4.3.2 Uitzetting van vreemdelingen / 114
4.3.3 Art. 4 Handvest / 115
4.4 Art. 4 EVRM en art. 5 Handvest: verbod van dwangarbeid / 116
4.5 Art. 5 EVRM en art. 6 Handvest: recht op persoonlijke vrijheid en veiligheid / 116
4.6 Art. 7 EVRM en art. 49 Handvest: legaliteitsvereiste bij het opleggen van straffen / 117
4.7 Art. 8 EVRM en art. 7, 8 alsmede 35 en 37 Handvest: recht op eerbiediging van privéleven, familie- en gezinsleven, woning en correspondentie alsmede gezondheidszorg en milieubescherming / 118
4.7.1 Milieu / 119
4.7.2 Wonen en bouwen / 123
4.7.3 Bijzondere (medische) voorzieningen voor kwetsbare personen / 123
4.7.4 Toezicht, handhaving en dataopslag / 126
4.7.5 Toelating en uitzetting van vreemdelingen / 130
4.8 Art. 9 EVRM en art. 10 Handvest: vrijheid van gedachte, geweten en godsdienst / 132
4.9 Art. 10 EVRM en art. 11 Handvest: vrijheid van meningsuiting / 133
4.10 Art. 11 EVRM en art. 12 Handvest: vrijheid van vereniging en vergadering / 136
4.11 Art. 1 Protocol 1 EVRM en art. 17 Handvest: bescherming van eigendom / 138
4.11.1 Algemeen / 138
4.11.2 Autonome en ruime interpretatie eigendomsbegrip / 139
4.11.3 Beperking / 142
4.11.4 Extra waarborgen bij ontneming van eigendom / 146
4.11.5 De ‘margin of appreciation’ / 146
4.11.6 Recapitulatie en betekenis Handvest / 147
4.12 Art. 2 Protocol 1 EVRM en art. 14 Handvest: recht op onderwijs en vrijheid van onderwijs / 149
4.13 Art. 2 Protocol 4 EVRM en art. 45 Handvest: bewegingsvrijheid / 150
4.14 Art. 14 EVRM en Protocol 12 EVRM alsmede art. 20-26 Handvest: verbod van discriminatie / 151
4.14.1 Beschermingsbereik / 152
4.14.2 Beperkingsmogelijkheden / 154
4.14.3 Het Twaalfde Protocol / 156
4.14.4 Handvest en gelijke behandeling / 157
4.15 Aanvullende rechten Handvest / 158
4.15.1 Art. 1 en 3 Handvest: menselijke waardigheid en integriteit / 158
4.15.2 Art. 13 Handvest: vrijheid van kunsten en wetenschappen / 159
4.15.3 Art. 15 en 16 Handvest: vrijheid van beroep en ondernemerschap / 159
4.15.4 Art. 18 en 19 lid 2 Handvest: recht op asiel en verbod van refoulement / 160
4.15.5 Art. 34 en 36 Handvest: solidariteitsrechten, sociale zekerheid en diensten van algemeen economisch belang / 161
4.15.6 Art. 42 Handvest: recht van inzage in documenten / 161
4.16 Conclusie / 162

HOOFDSTUK 5
Slotbeschouwing: de betekenis van de Europese grondrechten voor het bestuursrecht mede in het licht van actuele en toekomstige ontwikkelingen / 165
5.1 Inleiding / 165
5.2 Beoordeling Nederlandse bestuursrechtspraktijk onder het EVRM / 165
5.2.1 Implicaties EVRM / 165
5.2.2 Potentiële meerwaarde EVRM / 167
5.2.3 Analyse praktijk met bijzondere aandacht voor de rechter / 169
5.3 De meerwaarde van het Handvest / 177
5.4 Blik naar de toekomst / 179

Jurisprudentieregister / 183
Zakenregister / 207