Vrijheid is veel meer dan het wegnemen van obstakels. Vrijheid is niet louter iets wat je kwijt kunt raken. Dit is negatieve vrijheid en leidt tot ongelijkheid en passiviteit. Timothy Snyder onderzoekt positieve vrijheid. Dit gaat over de voorwaarden om het leven te kunnen creëren.
In deze dikke pil onderzoekt Snyder de betekenis van vrijheid. Waarden vormen een drijvende kracht voor het uitoefenen van vrijheid. Evenals lichamelijkheid, waarbij je mensen erkent als een persoon van vlees en bloed. Dat is geen afstandelijk ding dat weliswaar aan dezelfde natuurkundige wetten is onderworpen, maar verder weinig onderscheidend is. Vijf lijvige hoofdstukken gaan in op de dimensies die Snyder aan vrijheid heeft toegekend. Hij trekt hierbij parallellen met onze levensloop en onze ontwikkeling als vrije mensen.
De soevereiniteit van de jonge kinderjaren
Bij soevereiniteit denken we meestal aan staten. Snyder heeft het daarentegen over soevereiniteit van mensen. Wij hebben het vermogen om de voorwaarden van het leven te beheersen of in elk geval te creëren. Soevereiniteit gaat over het erkennen van andere lichamen, mensen die anders zijn dan wij. Vrijheid bestaat door de bezielende wereld van waarden. De ultieme voorstelling van onvrijheid is die van de grot van Plato of de Matrix. De gedachte dat je in een simulatie zou leven en dat het echte leven elders plaatsvindt. Vrijheid begint niet in een grot of in een game, maar in de wereld die openligt.
De onvoorspelbaarheid van de jeugd
Snyder is historicus en heeft veel geschreven over Oostbloklanden na de val van de muur. Iemand die hem zeer heeft geïnspireerd is de schrijver en voormalig president van Tsjechoslowakije Václav Havel. Hij schreef over de manier waarop communistische regimes mensen gedwee en gehoorzaam maken. Consumentisme en sociale media maken mensen ook voorspelbaar. Snyder pleit voor eigen keuzes maken en daarin onvoorspelbaar zijn. Laat het universum op je inwerken en handel vanuit waarden. Vrijheid is belangrijker dan nut. Vraag niet alleen naar het praktische hoe, maar denk na over het waarom en ga daarmee op pad om een betere toekomst te bouwen.
Mobiliteit van het begin van volwassenheid
Ons leven is als een verhaal waarvan we zelf het verloop bepalen. Aanpassingen maken we onderweg. Een vrij mens zwerft door het grensland van het onvoorspelbare. Mobiliteit heeft letterlijk te maken met vrijheid. Afro-Amerikanen hebben dat nog heel recent kunnen ervaren. Sociale mobiliteit is in de huidige samenleving steeds minder mensen gegund. Snyder hekelt het oligarchische Amerikaanse bestuur. Dat is sinds de verschijning van zijn boek halverwege 2024 niet beter geworden. Mooie lessen haalt Snyder uit zijn ervaring met gedetineerden. Hij doceert filosofie in de gevangenis. De extreme immobiliteit in de gevangenis leek het brandpunt te zijn van de immobiliteit die zwarte Amerikanen in hun gehele leven hebben ervaren.
Feitelijkheid en solidariteit
Feitelijkheid koppelt Snyder aan soevereiniteit. Dankzij feitelijke kennis kunnen mensen keuzes maken zonder zich op een autoriteit te hoeven beroepen. Dat maakt het zo tragisch dat veel mensen denken onafhankelijk ‘onderzoek’ te doen, terwijl ze eigenlijk blind de hersenspinsels van een of andere autoriteit volgen en in hun kamp worden gelokt. Het begrip vrije meningsuiting wordt nogal eens misbruikt door mensen die onwaarheden en hatelijke boodschappen verkopen. Ze roepen dat de vrije meningsuiting wordt onderdrukt. Snyder ziet het anders. Mensen worden onderdrukt. Zij moeten worden bevrijd zodat ze het woord kunnen nemen. Waarheid vinden doen we niet alleen, maar in solidariteit met anderen. Solidariteit sluit de cirkel. Vrijheid betekent dat je manieren bedenkt waarop je waarden en mensen kunt samenbrengen.
De Liberty Bell en de Tsarenklok
Een belangrijk jeugdverhaal van Snyder is de viering van 200 jaar Verenigde Staten in 1976. Bij de boerderij van zijn grootouders in Ohio staat een klok die ze ceremonieel luiden ter ere van deze viering. De klok heeft een barst. En ook de Liberty Bell in Philadelphia heeft een barst. De klok symboliseert dat we een betere toekomst kunnen claimen. Voor Snyder is dat te eenvoudig gezegd. Voor hem is er een dieper verhaal achter de vraag wat vrijheid is en voor wie die klok wordt geluid. Een andere klok die een aantal keer terugkomt in het verhaal is de Tsarenklok in Moskou. Dat was de zwaarste klok ooit gegoten. Te zwaar bleek, want het was onmogelijk om de bronzen klok in een kerktoren omhoog te hijsen. Hij heeft nooit kunnen luiden. Bij een grote brand in het Kremlin is er een stuk afgebroken. Napoleon had hem bij zijn tocht naar Moskou mee naar Frankrijk willen nemen, maar dat was onhaalbaar vanwege het gewicht. Nu staat de klok met het afgebroken stuk nog steeds in het Kremlin. Het symbool van de verheerlijking van een absoluut heerser heeft het nooit gedaan.
Oekraïne
Een deel van het boek heeft Snyder geschreven vanuit zijn ziekbed, soms op basis van voice-memo’s. Hij had een blindedarmontsteking genegeerd en door een racistisch en commercieel gezondheidszorgsysteem heeft hij aan een zijden draadje gehangen. Een ander deel heeft hij geschreven tijdens een autotocht door Oekraïne. Met al zijn contacten in Oost-Europa heeft de oorlog hem zeer aangegrepen. Hij spreekt de taal en heeft president Zelensky mogen interviewen. Maar deze rusteloze manier van schrijven verklaart misschien wel de onsamenhangende en herhalende opbouw van het boek. Alle argumenten komen tig keer voorbij. Het laatste hoofdstuk had helemaal geschrapt kunnen worden. Dat is jammer, want op zich is zijn analyse sterk. Toch begrijp ik het goed als mensen het boek halverwege wegleggen. De vertaling leest wel heel fijn.
Over Freija van Duijne
Freija van Duijne was van 2013 tot 2018 voorzitter van de Dutch Future Society. Zij heeft meer dan tien jaar werkervaring als toekomstverkenner en strateeg in diverse overheidsorganisaties. Freija werkt vanuit haar bedrijf Future Motions en geeft trainingen en lezingen op gebied van toekomstverkennen.